Psychologiczne podstawy metody.

Podstawę działalności praktycznej i zagadnień teoretycznych dr Marii Montessori stanowi dziecko i jego rozwój. Jej zdaniem dzieciństwo to bardzo ważny okres dla rozwoju jednostki, w którym zachodzą wszystkie podstawowe procesy twórcze, nadające kształt osobowości. Następuje wówczas stały wzrost i postęp w sferze ciała i ducha, które są ze sobą zintegrowane. Wszystkie dzieci wyposażone są w wewnętrzną energię, która skłania je do aktywności i sprawia, że są niestrudzone, nie boją się wysiłku, wręcz stale go poszukują i wytrwale realizują podjęte działanie. Zdaniem Montessori na tej potrzebie spontanicznej i wszechstronnej aktywności dziecka należy oprzeć wychowanie. Z otaczającego świata dziecko najpierw nieświadomie, a następnie w sposób zamierzony i świadomy chłonie różne uczucia, zdobywa wiedzę i doświadczenie, które wpływają na jego dalszy rozwój. Proces ten dokonuje się dzięki typowym dla okresu dzieciństwa właściwościom takim, jak:

„absorbująca psychika”,                                   

„okresy szczególnej wrażliwości”

„polaryzacja uwagi”.                                           

„Absorbująca psychika” – inaczej chłonny umysł, umożliwia okolicznościowe uczenie się dziecka już od wczesnego okresu życia. Dzięki niej dziecko rejestruje w podświadomości wszelkie informacje docierające z otoczenia, które przenikają umysł i tworzą jego intelektualne predyspozycje. Czyni to mimowolnie i bez wysiłku. Skutkiem jej działanie jest zapisanie w podświadomości obrazu otoczenia oraz powstanie świadomości dziecka.

„Okresy szczególnej wrażliwości” – tzw. „wrażliwe cykle”, to okresy, w których wrażliwość dziecka nastawiona jest na określone rodzaje bodźców. Dziecko łatwo wtedy opanowuje określone umiejętności. Okresy te są przejściowe, a dziecko w toku rozwoju kieruje swoje zainteresowanie i aktywność na coraz to inne przedmioty i treści, na opanowanie coraz to nowych umiejętności, do opanowania, których dojrzało. W tym czasie dziecko uczy się chętnie i intensywnie.

„Polaryzacja uwagi” – to zjawisko głębokiego i długotrwałego zainteresowania jednym przedmiotem lub jedną czynnością. Tej długotrwałej i głębokiej koncentracji, dzięki której dziecko dokonuje samodzielnych odkryć, głęboko je przeżywając Montessori przypisywała fundamentalne znaczenie w rozwoju osobowości. Dzięki niej potrafi ono pracować poważnie i w sposób zdyscyplinowany, przeżywając jednocześnie radość i czerpiąc satysfakcję z efektu własnych działań. Zjawisko to występuje tylko wtedy, gdy w procesie wychowania uwzględniane są potrzeby rozwojowe dziecka i gdy wykorzystywane są okresy szczególnej wrażliwości.

Dr Maria Montessori podzieliła dzieci ze względu na wiek:

I poziom – przedszkole – od 3 do 6 lat,

II poziom – szkoła podstawowa – od 6 do 9 lat,

III poziom – szkoła podstawowa – od 9 do 12 lat.

Cele i zadania metody.

System wychowania dr Marii Montessori zwany jest też metodą Montessori. Metoda ta daje dziecku szansę wszechstronnego rozwoju fizycznego i duchowego oraz kulturowego i społecznego, wspiera jego spontaniczną i twórczą aktywność. Celem metody jest rozwijanie indywidualnych cech osobowości, w formowaniu prawidłowego charakteru, zdobywaniu wiedzy, umiejętności szkolnych i współdziałania. Jest to realizowane poprzez pomoc dziecku w:

1. rozwijaniu samodzielności i wiary we własne siły,
2. wypracowaniu szacunku do porządku i do pracy,
3. wypracowaniu zamiłowania do ciszy i w tej atmosferze do pracy indywidualnej i zbiorowej,
4. osiąganiu długotrwałej koncentracji nad wykonywanym zadaniem,
5. wypracowaniu podstaw posłuszeństwa opartego na samokontroli, a nie na zewnętrznym przymusie,
6. uniezależnieniu od nagrody,
7. formowaniu postaw wzajemnej pomocy bez rywalizacji,
8. szacunku dla pracy innych,
9. rozwijaniu indywidualnych uzdolnień i umiejętności współpracy,
10. osiąganiu spontanicznej samodyscypliny wynikającej z dziecięcego posłuszeństwa,
11. umiłowanie do rzeczywistości i otoczenia.

Głównymi zadaniami metody Marii Montessori są:

– uczenie przez działanie – dzieci zdobywają wiedzę i praktyczne umiejętności poprzez własną aktywność, w przemyślanym środowisku pedagogicznym, przy współpracy z nauczycielami,

–  samodzielność – dzieci swobodnie wybierają rodzaj, miejsce, czas i formę pracy przy zachowaniu reguł społecznych. Rozwijają indywidualne uzdolnienia i uczą się realnej oceny swoich umiejętności,

– koncentracja – dzieci ćwiczą dokładność i wytrwałość przy wykonywaniu konkretnych działań,

– lekcje ciszy – na nich dzieci uczą się współpracować w cichych zajęciach indywidualnych i grupowych,

– porządek – dzieci zdobywają umiejętność przestrzegania porządku w otoczeniu i swoim działaniu,

– społeczne reguły – dzieci zróżnicowane wiekowo (trzy roczniki) są łączone w grupy, sprzyja to wymianie wzajemnych zdolności i umiejętności. Uczą się one przestrzegać reguł: nie rań, nie niszcz, nie przeszkadzaj,

– obserwacja – jest kluczem dorosłych do poznania świata dziecka. Nauczyciel z szacunkiem i uwagą obserwuje postępy i trudności dziecka, jest jego przewodnikiem,

– indywidualny tok rozwoju każdego dziecka – dziecko jest serdecznie przyjęte, znajduje uwagę i indywidualną opiekę nauczyciela. Pracuje według własnego tempa i możliwości, podejmując zadania, do których jest już gotowe. Podstawowym warunkiem prawidłowego rozwoju dziecka jest właściwie przygotowane otoczenie, inspiruje je, które wspomaga w pełni harmonijny rozwój osobowości dziecka – sprawia, że czuje się ono szczęśliwe i radosne; szybko i chętnie się uczy.

Najważniejszymi elementami tego otoczenia są: wolność, porządek, kontakt z rzeczywistością i naturą – poprzez spacery i wycieczki, piękno (wszystko w klasie musi być dobrze zaplanowane, doskonałej jakości i atrakcyjnie rozmieszczone) oraz materiały dydaktyczne.
Zadaniem materiału dydaktycznego jest wspomaganie rozwoju dziecka, dlatego zwany jest materiałem rozwojowym. Jest tak przygotowany, rozmieszczony w klasie i udostępniony dzieciom, że tworzy logicznie uporządkowaną całość programową. Umożliwia on w uczeniu się dziecka wyjście od doświadczenia i poznania zmysłowego. Służy nie tylko rozwojowi intelektualnemu, ale także kształtowaniu się osobowości.

Oryginalny zestaw pomocy dydaktycznych zwany Materiałem Montessori posiada takie cechy jak:

1. prostota, precyzja i estetyka wykonania,
2. uwzględnienie zasady stopniowania trudności,
3. dostosowany do potrzeb rozwojowych dziecka,
4. budzenia ciekawości i zainteresowań dziecka,
5. przechodzenie od materiału konkretnego do bardziej abstrakcyjnego,
6. konstrukcja umożliwiająca samodzielną kontrolę błędów,
7. logiczna spójność ogniw ciągów tematycznych,
8. ograniczenie – dany rodzaj występuje tylko raz, w jednym egzemplarzu

Maria Montessori podzieliła materiał dydaktyczny na:

• materiał niezbędny do ćwiczeń życia praktycznego, związany z samoobsługą, troską o środowisko, zwyczajami i normami społecznymi;
• materiał „akademicki” służący nauce języka, matematyki i innych dziedzin wiedzy;
• materiał artystyczny związany z ekspresją muzyczną, plastyczną i zręcznościową dziecka;
• materiał religijny, np. przedstawiające przypowieści biblijne;
• materiał sensoryczny, rozwijający poznanie zmysłowe, służy pobudzaniu aktywności umysłowej.

Materiały dydaktyczne Marii Montessori są estetyczne, precyzyjnie wykonane i trwałe. Dzięki tym pomocom możliwe jest samodzielne wykonywanie różnych zadań i doświadczeń, w myśl zasady, że jedyną drogą rozwoju dziecka jest jego własna praca. Konstrukcja pomocy umożliwia zazwyczaj samokontrolę i korektę błędu. Materiały dydaktyczne uwzględniają zasadę stopniowania trudności i są dostosowane do potrzeb rozwojowych dziecka.

Rola nauczyciela:

Środowisko dziecka powinno być przygotowane przez mądrego i wrażliwego nauczyciela, który także jest jego częścią. Nauczyciel będzie wspomagał samodzielne wysiłki dziecka, wnikliwie i systematycznie obserwować dziecko i jego działanie, by niczego nie przeoczyć, zwłaszcza pojawienia się okresu krytycznego, by dostrzec, które dziecko potrzebuje wsparcia i pomocy. Powinien przy tym stale pamiętać, że podstawą zajęć w klasach Montessori jest samodzielna praca dziecka. Wspierana jest ona indywidualną pomocą nauczyciela tylko wtedy, kiedy to rzeczywiście konieczne i zgodne z dewizą: „pomóż mi to zrobić samodzielnie”. Nauczyciel ma stworzyć warunki do podejmowania aktywności i wspierać działania dziecka bez nadmiernego narzucania się. Może używać pochwał i innych społecznych wzmocnień. Jednakże powinien być ostrożny w ocenach odnoszących się do pracy dziecka, ponieważ ważne jest, aby rozwijało się u niego poczucie satysfakcji z samej pracy, a nie z aprobaty nauczyciela czy innych osób. W żadnym wypadku nie może interweniować, gdy dziecko popełni błąd w czasie wykorzystywania materiałów, ponieważ zakłócałby proces sprzężenia zwrotnego. Powinien się też powstrzymywać od interwencji, kiedy dziecko zaczyna poznawać nowe sposoby użycia materiałów, jeśli tylko są one zgodne z celami ich przygotowania.

Przesłaniem Pedagogiki Montessori jest hasło: „Pomóż mi zrobić to samemu”– jest to swoisty apel dziecka, skierowany do dorosłego. Sformułowanie tego hasła, dokonane przez samą Marię Montessori, należy uznać za kwintesencję jej przemyśleń pedagogicznych. Wskazuje ono na prawo dziecka do dążenia do samodzielnego i nieskrępowanego rozwoju, w warunkach właściwej pomocy nauczyciela.

Bibliografia

• Małgorzata Miksza „Zrozumieć Montessori, czyli Maria Montessori o wychowaniu dziecka”. IMPULS, Kraków 2009 r.
• Sabina Guz „Metoda Montessori w przedszkolu i szkole”. Magazyn Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Lublin 2006 r.
• Gabriela Badura-Strzelczyk „Pomóż mi policzyć to samemu. Matematyka w ujęciu Marii Montessori od lat trzech do klasy trzeciej”.
  Wydawnictwo Nowik Sp. J. Opole 2008 r.
• Barbara Stein „Teoria i praktyka Marii Montessori w szkole podstawowej”. JEDNOŚĆ, Kielce 2003 r.
• Magdalena Szuksta, Maria Mendel „Współczesne tendencje w nauczaniu inspirowane metodami M. Montessori, C. Freineta, R. Steinera”. Zakład Wydawnictw i Reklamy „Iwanowski”. Płock 1995 r.
• A. Albinowska, R. Czekalska, A. Gaj, B. Lauba, J. Matczak, A. Piecusiak, J. Sosnowska „Odkryjmy Montessori raz jeszcze…”. Program wychowania przedszkolnego. Wyd. IMPULS, Kraków 2008 r.
• „TRENDY, uczenie się w XX wieku” Internetowy magazyn CODN nr 3/2005. Opracowanie: Jarosław Jordan.